W dniach 28-29 września 2017 r. Fundacja Pamięć, Edukacja, Kultura zorganizowała pierwszą międzynarodową konferencję naukową poświęconą pamięci o jeńcach wojennych. Miejscem konferencji było znajdujące się na terenie dawnego obozu jenieckiego Stalag VIIIA – miejsce pamięci narodowej. Patronat honorowy nad konferencją objęli Marszałek Województwa Dolnośląskiego Cezary Przybylski oraz Minister Nauki i Sztuki Saksonii dr Eva-Maria Stange.
Pamięć o II wojnie światowej wśród narodów, które zostały nią dotknięte, budzi do tej pory silne emocje. Wiele tematów zostało opracowanych, powstały muzea, miejsca pamięci, programy szkolne zobowiązujące do przekazywania o niej wiedzy. Nadal jest jednak niemało obszarów, które wymagają badań i opisów. Należy do nich m.in. tematyka jeńców wojennych i obozów jenieckich. Były Stalag VIIIA jest miejscem, w którym dyskusja na ten temat ma szczególne uzasadnienie.
Dwudniowa konferencja rozpoczęła się od wystąpienia Prezesa Fundacji Kingi Hartmann, która przybliżyła historię stalagów będących w czasie II wojny światowej częścią ogromnego systemu niemieckiej represji, przeznaczonego dla przetrzymywania żołnierzy pokonanych armii. Przybyłych gości powitali przedstawiciele samorządów – fundatorów, którzy wspierają funkcjonowanie Fundacji oraz prowadzone przez nią Centrum: Wójt Gminy Zgorzelec Piotr Machaj oraz Zastępca Burmistrza Miasta Zgorzelec Radosław Baranowski.
Wykład wprowadzający „Narracje II wojny światowej i problematyka jeńców wojennych” wygłosił dr Kazimierz Wóycicki z Uniwersytetu Warszawskiego. Odwołał się w nim do obowiązujących po zakończeniu wojny kultur pamięci i uzależnienia od politycznych systemów. Poruszył też kwestie pamięci społecznej i obowiązków z niej wynikających jak i kwestii wybaczenia. Pytanie o to, czy obecne pokolenie ma prawo wybaczyć, a jeśli tak, pod jakim warunkiem stanowiło ramy dla wystąpienia Tomasza Sudoła z Biura Badan Historycznych IPN-u w Warszawie.
„Stalag VIII A – jeńcy wojenni w latach 1939-1945” to tytuł prelekcji wygłoszonej przez Tomasza Sudoła, przedstawiciela Biura Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie. Historia obozu jenieckiego Stalag VIIIA funkcjonującego do zakończenia działań wojennych we wschodniej części miasta Görlitz (Görlitz Ost – obecnie polskiego Zgorzelca) została opracowana na podstawie dokumentów oraz informacji znajdujących się w archiwum IPN. W trakcie prelekcji uczestnicy konferencji mogli zapoznać się z liczbą jeńców kilkunastu narodowości, którzy byli przetrzymywani oraz wykorzystywani do przymusowej pracy. Dla ponad 10 tysięcy, ze 120 tysięcy jeńców, którzy przebywali na terenie Stalagu VIIIA w latach 1939 – 1945 warunki panujące w obozie okazały się zbyt ciężkie, co skutkowało ich śmiercią. Szczególnie trudne warunki życia obozowego panowały w części przeznaczonej dla jeńców radzieckich, pozbawionych podstawowych praw, opieki medycznej oraz dostatecznej ilości żywności. Dowodem jest położony w lesie Cmentarz Żołnierzy Radzieckich, ze znajdującymi się mogiłami zbiorowymi.
Kolejnym prelegentem był Paweł Słomian, który przedstawił historię Stalagu IIB Hammerstein (obecnie Czarne koło Słupska). Wykład wraz z wizualizacją obozu zobrazował uczestnikom konferencji codzienne życie panujące w tym obozie, w tym strukturę zarządzania oraz warunki mieszkalne. Przedstawiona prezentacja potwierdziła podobieństwo systemu funkcjonowania wielu stalagów funkcjonujących do 1945 roku. Prelegent zwrócił uwagę na konieczność podtrzymywania pamięci oraz prowadzenie badań na terenach dawnych stalagów.
Panel dyskusyjny podsumowujący wystąpienia stał się okazją do wymiany poglądów dotyczących historii oraz działań edukacyjnych prowadzonych w miejscach pamięci historycznej. Panel poprzedził wspólne zwiedzanie przez uczestników konferencji terenu dawnego obozu jenieckiego Stalag VIIIA.
Znakomitym zakończeniem pierwszego dnia konferencji był koncert „Pamięci Jeńców Stalagu VIIIA” w wykonaniu muzyków z Fundacji Ars Activa z Zielonej Góry.
Dzień drugi poświęcony był prezentacji współpracy Fundacji Pamięć, Edukacja, Kultura z niemieckim stowarzyszeniem Meetingpoint Music Messiaen e.V z Görlitz. W ramach partnerstwa obie organizacje prowadzą działalność edukacyjną oraz kulturalną na obszarze polsko-niemieckiego pogranicza, w szczególności w podzielonym granicznym mieście Görlitz – Zgorzelec. Efektem współpracy są m. innymi budynek Europejskiego Centrum Pamięć, Edukacja, Kultura Meetingpoint Music Messieaen, przyległe ścieżki dydaktyczne na terenie dawnego obozu, organizowane koncerty oraz liczne i rożnego rodzaju międzynarodowe warsztaty historyczne dla młodzieży.
Ważnym wystąpieniem w drugim dniu konferencji była prelekcja dr Jensa Nagel z muzeum Gedenkstätte Ehrenhain Zeithain, w którym do 1945 roku funkcjonował obóz jeniecki Stalag IV B Zeithein. Dr Nagel przedstawił historię jednego z największych niemieckich obozów jenieckich w II wojnie światowej. 17 tysięcy polskich żołnierzy wziętych do niewoli podczas kampanii wrześniowej było pierwszymi mieszkańcami. Z braku pomieszczeń, przez pierwsze dwa miesiące mieszkali pod gołym niebem lub w namiotach (podobnie jak 8 tysięcy Polaków budujących Stalag VIIIA w początkowych miesiącach wojny). Stalag IVB był miejscem niewoli dla kilku tysięcy Polaków, którzy zostali przywiezieni po upadku Powstania Warszawskiego w 1944 roku. Po zakończeniu wojny, w okresie NRD miejsce było dosyć zaniedbane, intensywne prace nad upamiętnieniem obozu rozpoczęły się po 1989 r. Na terenie dawnego obozu rozpoczęło działalność muzeum Gedenkstätte Ehrenhain Zeithain.
Podsumowaniem drugiego dnia była dyskusja panelowa z udziałem uczniów-uczestników warsztatów historycznych prowadzonych w Centrum przy współpracy szkół ze Zgorzelca i Görlitz. Uczniowie oraz nauczyciele podsumowali projekty, które stały się okazją do poszerzenia wiedzy o historii regionu, w tym dziejów Stalagu oraz mieszkańców podzielonego miasta.
W drugiej części paneliści, wśród których obecni byli reprezentujący diecezję Görlitz ksiądz Peter C. Birkner, Andrzej Kotula ze Szczecina, Robert Śmigielski z Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia oraz Jens Nagel z muzeum Gedenkstätte Ehrenhain Zeithain poruszyli temat międzynarodowej współpracy w dziedzinie historii oraz budowania relacji z sąsiadującymi z polską państwami.
Współorganizatorem konferencji był Ośrodek Kultury i Sztuki – Instytucja Kultury Województwa Dolnośląskiego. Konferencja została sfinansowana ze środków europejskich w ramach projektu „Bezimienni bohaterowie” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz ze środków budżetu państwa w ramach Funduszu Małych Projektów Interreg Polska – Saksonia 2014-2022, a także ze środków budżetu Województwa Dolnośląskiego.
